Οιδιπόδειο σύμπλεγμα: Τελικά, ψάχνουμε τους γονείς μας στους συντρόφους μας;

Το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» είναι μια θεωρία που ανέπτυξε Σίγκμουντ Φρόιντ, σύμφωνα με την οποία κάθε άνθρωπος έχει βαθιά καταπιεσμένα αιμομικτικά ένστικτα για τους γονείς του από την παιδική του ηλικία.

Ευγενία Κοτρώτσιου

Ο «πατέρας της ψυχανάλυσης» Σίγκμουντ Φρόιντ εξήγησε μια τραυματική εμπειρία ενός τετράχρονου αγοριού βάσει μιας θεωρίας που έμελλε να αναρωτιόμαστε μέχρι και σήμερα για το αν και κατά πόσο ισχύει. Ο λόγος για το λεγόμενο «Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα».

Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι μια θεωρία που, σε γενικές γραμμές, υποστηρίζει ότι κάθε άνθρωπος έχει βαθιά καταπιεσμένα αιμομικτικά ένστικτα για τους γονείς του από την παιδική του ηλικία. Αληθεύει όμως κάτι τέτοιο;

Γεννημένος το 1903, ο τετράχρονος Χέρμπερτ Γκραφ είδε μπρος στα μάτια του ένα άλογο που έσερνε ένα βαρύ κάρο να καταρρέει μπρος στα μάτια του. Το γεγονός «στοίχειωσε» το αγόρι με αποτέλεσμα να αναπτύξει φοβία για τα άλογα.

Ο πατέρας του αγοριού, σύμφωνα με τη Britannica, παρατήρησε πως η συμπεριφορά του άρχισε να αλλάζει. Ο τετράχρονος Χέρμπερτ δεν αποχωριζόταν τη μητέρα του κι όταν αυτή δεν βρισκόταν κοντά του αυτός αισθανόταν άβολα, ενώ ανέπτυξε μια εμμονή με τα ανδρικά γεννητικά όργανα – ιδίως αυτά των αλόγων.

Παράλληλα, το μικρό αγόρι περιέγραφε όνειρα τα οποία έβλεπε στα οποία «πρωταγωνιστούσαν» δύο καμηλοπαρδάλεις, μια υγιής και μια στρεβλωμένη. Στα όνειρα αυτά αυτός απομάκρυνε την στρεβλωμένη καμηλοπάρδαλη, ενώ η υγιής τον φώναζε.

«Μικρός Χανς»

Ο Χέρμπερτ Γκραφ, γνωστός και ως «Μικρός Χανς», αποτέλεσε το επίκεντρο της μελέτης περίπτωσης του ψυχαναλυτή Σίγκμουντ Φρόιντ που υποστήριξε τη θεωρία του για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα.

Όταν ο πατέρας του αγοριού περιέγραψε τα συμπτώματα του γιου του στον Φρόιντ, αυτός υποστήριξε πως το παράδειγμα του Χέμπερτ εμπίπτει στο σύμπλεγμα. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, πρόκειται για μια έλξη (ορμή, τάση) που νιώθουν τα μικρά παιδιά προς τους γονείς του αντίθετου φύλου και μια έντονη ζήλια και εχθρικότητα προς τους φροντιστές του ίδιου φύλου.

Εντασσόμενος στο πλαίσιο της ευρύτερης θεωρίας του για την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη, ο Φρόιντ υποστήριξε ότι τα παιδιά είναι έμφυτα σεξουαλικά όντα που παγιδεύονται σε διαφορετικές περιοχές του σώματος προτού επιλύσουν το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και προχωρήσουν σε ενήλικες ρομαντικές σχέσεις – και πίστευε ότι ο Χέρμπερτ Γκραφ ήταν το αγόρι που μπορούσε να το αποδείξει αυτό.

Η μελέτη της περίπτωσης του Μικρού Χανς, που ήταν από τα ελάχιστα παιδιά που μελέτησε ο Φρόυντ, έγινε η καθοριστική περίπτωση για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα του Φρόυντ. Ο Φρόιντ υποστήριξε ότι όλα τα άγχη του Χέρμπερτ προέρχονταν από τη θεμελιώδη εχθρότητα προς τον πατέρα του.

Φερ ειπείν, για τον Φρόυντ, η φοβία που ανέπτυξε ο μικρός Χανς για τα άλογα αντιπροσώπευε μια παραλλαγή του άγχους ευνουχισμού – τον φόβο ότι ένα άλογο, που έμοιαζε με τον πατέρα του, θα τον τιμωρούσε επειδή επιθυμούσε τη μητέρα του ευνουχίζοντάς τον.

Όσον αφορά τα όνειρα με τι καμηλοπαρδάλεις, αυτό για τον ψυχαναλυτή είναι μια επανεφεύρεση μιας φανταστικής σχέσης μεταξύ του Χέρμπερτ και των γονέων του: Ο Χέρμπερτ επιθυμεί να είναι με την τσαλακωμένη καμηλοπάρδαλη, που αντιπροσωπεύει τη μητέρα του, ενώ ο πατέρας του, που εκδηλώνεται στην υγιή καμηλοπάρδαλη, τον καλεί από μακριά.

Αν και σήμερα φαίνεται παράλογο και τραβηγμένο, ειδικά όταν χρησιμοποιείται ως απόδειξη για μια θεωρία, η περίπτωση του Μικρού Χανς υπήρξε θεμελιώδης στην κληρονομιά της σημαίνουσας συμβολής του Φρόιντ στην ψυχανάλυση. Ο ίδιος ο Φρόιντ τόνισε πόση σημασία έδινε στη θεωρία του, δηλώνοντας ότι «η ανακάλυψη του καταπιεσμένου οιδιπόδειου συμπλέγματος… από μόνη της θα έδινε [στην ψυχανάλυση] τη δυνατότητα να συμπεριληφθεί μεταξύ των πολύτιμων νέων κεκτημένων της ανθρωπότητας». Όμως, παρά τα σχόλια του Φρόιντ, πόσο έγκυρο και επίκαιρο είναι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα σήμερα;

Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα σήμερα

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ ήταν πάντα μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, μια θεωρία που υποστηρίζει ότι κάθε άνθρωπος έχει βαθιά καταπιεσμένα αιμομικτικά ένστικτα για τους γονείς του από την παιδική του ηλικία, δεν είναι λιγότερο. Οι επικριτές του Φρόιντ έχουν σημειώσει ότι, παρά την περίπτωση του μικρού Χανς, υπάρχουν πολύ λίγα εμπειρικά στοιχεία που αποδεικνύουν την εγκυρότητα της θεωρίας. Ενώ ο Φρόιντ θεωρείται ως μια ιστορικά σημαντική προσωπικότητα που άσκησε εξαιρετική επιρροή στον τομέα του, οι ιδέες του συχνά αντιμετωπίζονται από ακαδημαϊκούς και επαγγελματίες με λιγότερο ζήλο.

Οι σπουδές φύλου

Οι σύγχρονες εξελίξεις στις σπουδές φύλου και σεξουαλικότητας αντιτάχθηκαν σε πολλά συμπεράσματα της φροϋδικής ψυχανάλυσης. Για παράδειγμα, ο Φρόιντ πρότεινε ότι η ατελής επίλυση του οιδιπόδειου συμπλέγματος μπορεί να οδηγήσει στην ομοφυλοφιλία, η οποία προκαλείται από την ενδεχόμενη ταύτιση του παιδιού με τον γονέα του αντίθετου φύλου αντί για τον γονέα του ίδιου φύλου. Αυτό διακρίνει την ομοφυλοφιλία ως εκτροπή από τη «φυσιολογική» σεξουαλική ανάπτυξη και υποδηλώνει περαιτέρω ότι η σεξουαλικότητα είναι κάτι που διαμορφώνεται από τραυματικές ή αποκλίνουσες παιδικές εμπειρίες. Βέβαια, η εν λόγω προσέγγιση της ομοφυλοφιλίας θεωρείται ξεπερασμένη, καθώς υπάρχει γενική παραδοχή πως η ομοφυλοφιλία είναι μια φυσιολογική σεξουαλική εμπειρία.

Μια άλλη επίμονη κριτική του οιδιπόδειου συμπλέγματος είναι η συντριπτικά ανδρική θεματολογία του, με την αρχική θεωρία του Φρόυντ να επικεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά στη σεξουαλική ανάπτυξη των αγοριών. Όταν μιλούσε για τη γυναικεία προοπτική στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ο Φρόιντ είχε την τάση να την πλαισιώνει με ανδρικούς όρους: για παράδειγμα, περιγράφει τα κορίτσια να υποφέρουν από φθόνο του φαλλού, μια υποτιθέμενη συνειδητοποίηση ότι δεν διαθέτουν πέος, η οποία προκαλεί πολλά άγχη που, όπως ισχυρίστηκε ο Φρόιντ, προέρχονται από την ανεπιθύμητη συνειδητοποίηση των κοριτσιών ότι δεν είναι άνδρες όπως οι πατέρες τους. Ο ίδιος ο Φρόιντ υποστήριξε ότι «η ψυχολογία… δεν είναι σε θέση να λύσει τον γρίφο της θηλυκότητας», αναπτύσσοντας το εξαιρετικά περιορισμένο και κάπως προβληματικό ψυχαναλυτικό έργο του πάνω (και την αδιαφορία του για την ψυχολογία των γυναικών).

Τελικά, ψάχνουμε τους γονείς μας στους συντρόφους μας;

Παρά τις επικρίσεις αυτές, ωστόσο, υπάρχουν τόσο εμπειρικές όσο και ανεπίσημες ενδείξεις ότι οι γονείς έχουν σημαντικό αντίκτυπο στις σεξουαλικές τάσεις των παιδιών τους, σύμφωνα με τη Britannica.

Μια μελέτη του 1986 έδειξε ότι οι αρσενικοί αρουραίοι έλκονται σεξουαλικά από θηλυκά με αρώματα που τους θυμίζουν τις μητέρες τους, ενώ μια έκθεση του 2010 δείχνει ότι οι άνθρωποι έλκονται περισσότερο από άλλους που τους μοιάζουν και έχουν επίσης μεγαλύτερη τάση να βρίσκουν άλλους πιο ελκυστικούς αφού δουν μια φωτογραφία του γονέα τους του αντίθετου φύλου.

Έτσι, ενώ η περίπτωση του μικρού Χανς, περισσότερο από έναν αιώνα μετά, μπορεί να μην ξεφεύγει από τον έντονο έλεγχο της σύγχρονης εμπειρικής ανάλυσης, τα πρόσφατα στοιχεία ίσως μπορούν να αποδείξουν αυτό που δεν μπόρεσαν να αποδείξουν ο Σίγκμουντ Φρόιντ και ο Χέρμπερτ Γκραφ.