Η διευθύντρια της Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, Σταυρούλα – Βίλλυ Φωτοπούλου, μιλά στην «Π» για την πρώτη προσπάθεια που γίνεται στην Ελλάδα σε επίπεδο περιφέρειας.
Κρήτη… 2075. Ένας έφηβος σκρολάρει στο κινητό του ή σε κάποιο σύγχρονο μαραφέτι-προϊόν της τεχνολογικής εξέλιξης και γκουγκλάρει την «άυλη πολιτιστική κληρονομιά» του νησιού του. Θα βρεθεί μπροστά σε έναν συγκλονιστικό πολιτισμικό πλούτο: από την υφαντική τέχνη στα Αστερούσια, τα άγρια βρώσιμα χόρτα, τον Στειακό Πηδηχτό Χορό, την αγροδιατροφική παράδοση του χαρουπιού, την βοσκική και τον κόσμο του Ψηλορείτη, καθώς και όλα εκείνα τα στοιχεία, που θα έχουν εγγραφεί στο Περιφερειακό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Η εγγραφή στοιχείων στο Περιφερειακό Ευρετήριο μόλις ξεκινά, εν έτει 2025. Και μάλιστα η Κρήτη, είναι η πρώτη περιφέρεια πανελλαδικά, που ξεκινά την εγγραφή των στοιχείων της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, προς εφαρμογή της Σύμβασης της UNESCO για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (2003), την οποία υποστηρίζει το Υπουργείο Πολιτισμού, όπως δηλώνει στην «Π», η διευθύντρια της Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, του Υπουργείου Πολιτισμού, Σταυρούλα- Βίλλυ Φωτοπούλου.
Η συζήτηση μαζί της έχει ως εξής:
-Άυλη πολιτιστική κληρονομιά, τι περιλαμβάνει, σε τι ακριβώς αναφέρεται;
Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά περιλαμβάνει ήθη και έθιμα, παραδόσεις, πρακτικές και τεχνογνωσίες που έρχονται από το μακρινό -ή και το πιο κοντινό μας- παρελθόν, τα οποία συνεχίζουμε να επιτελούμε σήμερα και θεωρούμε σημαντικό να μεταδώσουμε στις νεότερες γενιές. Παλαιότερα, η μετάδοση γινόταν βιωματικά ή μέσα από πρακτικές που υποστηρίζονταν από τις τότε κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες.
Σήμερα, ωστόσο, που ο τρόπος ζωής μας είναι διαφορετικός, κάποια από τα στοιχεία αυτά χρειάζονται δράσεις διαφύλαξης, προκειμένου να διασφαλίσουμε ότι ο κρίκος στην αλυσίδα μετάδοσής τους δεν θα χαθεί και οι νεότερες γενιές θα έχουν δυνατότητα να τα γνωρίσουν και βεβαίως να επιλέξουν εάν και πώς θα τις κρατήσουν.
-Mε βάση ποιους άξονες διαμορφώνονται από το Υπουργείο Πολιτισμού και τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς οι στρατηγικές ανάδειξης και διαφύλαξής της;
Η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι η αρμόδια, ανάμεσα σε άλλα, για την εφαρμογή στην Ελλάδα της Σύμβασης της UNESCO για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (2003). Εδώ και πάνω από μία δεκαετία, που η Σύμβαση αυτή εφαρμόζεται συστηματικά στη χώρα μας, κύριο μέλημά μας και βασικός άξονας είναι η καταγραφή και τεκμηρίωση στοιχείων της ζωντανής παράδοσης της χώρας μας στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Αυτό λειτουργεί πολυεπίπεδα, τόσο για την ανάδειξη των ίδιων των στοιχείων, όσο και για την ενεργοποίηση των κοινοτήτων και την ενίσχυση συνεργειών για την υλοποίηση δράσεων διαφύλαξης, όπου χρειάζεται. Και κάτι σημαντικό, που πρέπει να αναφέρουμε, είναι πως -ίσως για πρώτη φορά σε τέτοια έκταση- ο λόγος δίνεται στις ίδιες τις κοινότητες: μιλούν, καταγράφουν οι ίδιοι οι άνθρωποι το στοιχείο που θεωρούν αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτισμικής τους ταυτότητας.
Το Εθνικό Ευρετήριο συνεπικουρείται από τις πολιτικές ενίσχυσης δράσεων μέσα από τα χρηματοδοτικά εργαλεία που έχουμε στη διάθεσή μας, τη δημιουργία και την υποστήριξη του Δικτύου Ζώσας Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε πανελλήνιο επίπεδο και βεβαίως, ας μην ξεχνάμε την ανάδειξη στοιχείων της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς μας σε διεθνές επίπεδο, μέσα από τις εγγραφές που έχουμε επιτύχει στους Διεθνείς Καταλόγους της Σύμβασης της UNESCO.
-Είναι η Κρήτη προνομιακό πεδίο για να αρχίσει κανείς την εγγραφή στοιχείων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς σ’ ένα Περιφερειακό Ευρετήριο, που θα εμπλουτίσει το Εθνικό Ευρετήριο;
Ο πολιτισμικός πλούτος της νεότερης πολιτιστικής μας κληρονομιάς καθιστά γόνιμη και προνομιακή κάθε σπιθαμή της πατρίδας μας, με την Κρήτη βεβαίως να είναι η πρώτη περιοχή που θα προχωρήσει σε Περιφερειακό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, κάτι που μας χαροποιεί ιδιαίτερα, καθώς η λειτουργία τέτοιων ευρετηρίων προβλέπεται από τη Σύμβαση της UNESCO.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι τα τελευταία χρόνια έχουμε μία ιδιαίτερα εποικοδομητική συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης και την Εκπαιδευτική Αναπτυξιακή «Πλοηγός», σε θέματα που αφορούν δράσεις διαφύλαξης και ανάδειξης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού. Είμασταν και πριν έναν χρόνο περίπου στην Κρήτη, τον Απρίλιο του 2024, συνδιοργανώνοντας με τους φορείς αυτούς την επιτυχημένη δράση:
«Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Κρήτης. Εκφάνσεις, δράσεις διαφύλαξης και προοπτικές», με μεγάλη ανταπόκριση των τοπικών κοινωνιών από όλους τους νομούς, κάτι που κατέστησε σαφή τη δυναμική προοπτική ενός Περιφερειακού Ευρετηρίου. Και για άλλη μια φορά επιβεβαιώνεται η πίστη μας στη δύναμη των συνεργειών με φορείς τόσο της τοπικής αυτοδιοίκησης, της ακαδημαϊκής κοινότητας και της κοινωνίας πολιτών, κάτι που χαρακτηρίζει όλες μας τις δράσεις.
-Σε όλη αυτή τη διαδικασία, που φαντάζομαι γίνεται με την εποπτεία της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομίας του Υπουργείου, θα υπάρξουν κανόνες και φίλτρα, ούτως ώστε να μην συγχέεται το αληθινά παραδοσιακό με το φολκλόρ που έχει και μια αρνητική χροιά σε ό,τι αφορά την τυποποίηση και εμπορική του εκμετάλλευση;
Η λέξη που χαρακτηρίζει τον δικό μας ρόλο είναι η «υποστήριξη» και ο χαρακτήρας της συμμετοχής μας στην αξιέπαινη πρωτοβουλία -εκ μέρους της Περιφέρειας Κρήτης- είναι συμβουλευτικός. Βεβαίως, πρόκειται για μία προσπάθεια με συγκεκριμένη μεθοδολογία και στοχοθεσία και έχουμε ανταποκριθεί θετικά στην πρόσκληση της Περιφέρειας Κρήτης, ώστε να υπάρχει εκπροσώπηση της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην Επιστημονική Επιτροπή που θα αξιολογεί τα υποψήφια δελτία προς εγγραφή ή μη στο Περιφερειακό Ευρετήριο.
Όσον αφορά στην επισήμανσή σας για το «αληθινά παραδοσιακό» και τη διαφορά του από το «φολκλόρ», θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι ευρύτερες ανθρωπολογικές επιστήμες (η λαογραφία, η κοινωνική ανθρωπολογία, η εθνολογία) αντιμετωπίζουν με μεγάλη επιφύλαξη την απόρριψη πολιτισμικών πρακτικών ως «φολκλόρ».
Εξίσου επιφυλακτικά αντιμετωπίζουν χαρακτηρισμούς, όπως «αυθεντικό», «αληθινό» κ.ά. αναφορικά με τις πολιτισμικές πρακτικές που μελετούν. Για την ακρίβεια, απορρίπτουν κάθετα αυτούς τους χαρακτηρισμούς. Και ο λόγος είναι απλός: η παράδοση φέρνει μέσα της την αλλαγή και την επιλογή.
Αν κάποια από αυτές τις πολιτισμικές πρακτικές (χοροί, τραγούδια, τεχνογνωσίες κ.ά.) δεν μπορεί να αλλάξει όταν οι συνθήκες της ζωής μας αλλάζουν, απλά δεν θα συνεχίσει να υπάρχει, θα ξεχαστεί, διότι οι άνθρωποι που την επιτελούν δεν μπορούν να βρουν τρόπους με τους οποίους αυτή να είναι σχετική ή και σημαντική μέσα στις νέες συνθήκες της ζωής τους. Η δύναμη της παράδοσης δεν βρίσκεται στην «αυθεντικότητα» της μορφής, αλλά στο νόημα που έχει μια πολιτισμική πρακτική για όσους την επιτελούν.
Αν το νόημα παραμένει σημαντικό, μικρές (ή και μεγάλες) διαφοροποιήσεις στην επιτέλεση είναι καλοδεχούμενες, καθώς επιβεβαιώνουν ότι το νόημα, το ήθος και το έθος, αν θέλετε, μιας πολιτισμικής πρακτικής εξακολουθεί να ενδιαφέρει όσους φέρνουν αυτή την κληρονομιά.
Η ίδια η Σύμβαση της UNESCO θέτει ξεκάθαρα το πλαίσιο εντός του οποίου καλείται να ανταποκριθεί κάθε αντίστοιχο Ευρετήριο. Από την πλευρά μας, πιστεύουμε ότι μπορεί να αποτελέσει ένα καλό παράδειγμα για την κινητοποίηση των τοπικών κοινωνιών με σκοπό να επεξεργαστούν δράσεις διαφύλαξης πολιτισμικών πρακτικών που παραμένουν ζωντανές μέχρι σήμερα.
-Υπάρχει κάποιο χρονοδιάγραμμα στην εξέλιξη αυτής της διαδικασίας; Γιατί φαντάζομαι ότι πρώτα ξεκινάτε με τα Περιφερειακά Ευρετήρια μέχρι να φτάσετε στο Εθνικό και αυτό φαντάζει πολλή δουλειά. Με δεδομένο ότι οι προσπάθειες αυτές έχουν ξεκινήσει από το Υπουργείο Πολιτισμού από το 2018, πότε βλέπετε να έχουμε ένα πρώτο αποτέλεσμα σε τοπικό και μετά σε εθνικό επίπεδο;
Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση της UNESCO για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2006 και η συστηματική εφαρμογή της πάει πίσω στο 2013. Στο Εθνικό Ευρετήριο έχουν εγγραφεί ήδη περίπου 160 στοιχεία από όλη την Ελλάδα και είναι μία διαδικασία με εξαιρετική πλέον δυναμική.
Αυτό προϋποθέτει πολλή δουλειά, όπως καταλαβαίνετε, και κυρίως την ενημέρωση των κοινοτήτων, που εξαρχής για μας είχε και συνεχίζει να έχει πρωταρχική σημασία. Δεν είμαστε κλεισμένοι στα γραφεία μας, και μπορούμε με χαρά να λέμε ότι έχουμε βρεθεί σε κάθε γωνιά της Ελλάδας για τον σκοπό αυτό. Έτσι και τώρα, στην αφετηρία αυτής της σημαντικής πρωτοβουλίας, θα είμαστε στην Κρήτη.
Να δούμε ξανά από κοντά τους συνεργάτες μας, να συνομιλήσουμε, να ενημερώσουμε, να υποστηρίξουμε τις κοινότητες. Μαζί θα θέσουμε τα στάδια αυτής της διαδικασίας.
-Ποιοι είναι οι τροφοδότες αυτών των ευρετηρίων και τι προσδοκάτε από τη συμμετοχή τους;
Οι εγγραφές των στοιχείων στο Εθνικό Ευρετήριο και σε όλα τα τοπικά/περιφερειακά ευρετήρια, όπως προβλέπεται από τη Σύμβαση της UNESCO, προέρχονται από πρωτοβουλίες ανθρώπων ή κοινοτήτων που θέλουν να μιλήσουν για ένα ή περισσότερα στοιχεία της ζωντανής πολιτιστικής τους κληρονομιάς, όχι από το Υπουργείο ή από κάποιον άλλον φορέα.
Μέρος της διαδικασίας είναι μία δημόσια πρόσκληση, στην οποία ο κάθε ένας και η κάθε μία, ως άτομα ή ως εκπρόσωποι κοινοτήτων έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν. Και βεβαίως, ας μην ξεχνάμε ότι τα στοιχεία της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς εμπεριέχουν μέσα τους την έννοια της αλλαγής, δεν πρόκειται για μουσειακά αντικείμενα σε προθήκες. Εξελίσσονται μαζί με μας στο πέρασμα των χρόνων, των αιώνων.
Αυτό ακριβώς θέλουμε να δούμε, να πιάσουμε το νήμα του πολιτισμικού μας πλούτου και να δούμε τι υφαίνουμε με αυτό στο παρόν, σε ποια βήματα του παρελθόντος ακόμα πατάμε, δίνοντάς τους τον δικό μας ρυθμό, ποιος ο ρόλος τους στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ταυτότητά μας σήμερα.
Θα βρεθεί μπροστά σ’ έναν συγκλονιστικό πολιτισμικό πλούτο
-Πάμε στο καλό σενάριο, που σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα έχουν ολοκληρωθεί και τα περιφερειακά και το Εθνικό Ευρετήριο. Πώς ακριβώς θα αξιοποιηθούν αυτά και τι αποτύπωμα φιλοδοξείτε να αφήσουν σε τοπικό αλλά και εθνικό επίπεδο;
Το Εθνικό Ευρετήριο και αντίστοιχα και τα τοπικά/περιφερειακά δεν ολοκληρώνονται ποτέ, γιατί ο πλούτος της ζωντανής πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι ανεξάντλητος. Η διαδικασία εμπλουτισμού τους ενισχύει την αναγνώριση, την προβολή και τη διαφύλαξη των στοιχείων που εγγράφονται, και θα επιμείνω στο βασικότερο ίσως κομμάτι, εκείνο των μέτρων διαφύλαξης, ιδιαίτερα για τα στοιχεία εκείνα που απειλούνται, που υπάρχει κίνδυνος να εκλείψουν.
Δεν ολοκληρώνονται ποτέ και από μια άλλη άποψη: καθώς τα στοιχεία που εγγράφονται σε αυτά είναι δυναμικά, όπως εξηγήσαμε πιο πάνω, υπάρχει ανάγκη να διαπιστώνουμε περιοδικά την κατάσταση στην οποία βρίσκονται: επιτελούνται από περισσότερους ή λιγότερους ανθρώπους;
Έχει αλλάξει η δημογραφική σύνθεση των κοινοτήτων αυτών; Έχουν αλλάξει στοιχεία της επιτέλεσης; Αυτά τα διαπιστώνουμε μια διαδικασία που τη λέμε «επικαιροποίηση της εγγραφής». Προς το παρόν, για το Εθνικό Ευρετήριο, έχουμε ορίσει ότι η επικαιροποίηση θα γίνεται κάθε 15 χρόνια.
Τα ευρετήρια αυτά είναι επίσης σημαντικά εργαλεία σε τοπικό, εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο, καθώς με την παγκόσμια εμβέλεια που έχει πλέον αποκτήσει η Σύμβαση της UNESCO για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά αποτελούν τη βάση και την αφετηρία ανάπτυξης συνεργασιών.
Εγώ, όμως, ομολογώ ότι συγκινούμαι στη σκέψη ότι κάποιο παιδί, μετά από 50 χρόνια, θα ψάξει στο κινητό του για την πολιτιστική κληρονομιά της Κρήτης και θα βρεθεί μπροστά σε έναν συγκλονιστικό πολιτισμικό πλούτο: από την υφαντική τέχνη στα Αστερούσια, τα άγρια βρώσιμα χόρτα, τον Στειακό Πηδηχτό Χορό, την αγροδιατροφική παράδοση του χαρουπιού, τη βοσκική και τον κόσμο του Ψηλορείτη, και τόσα άλλα σπουδαία και πολύτιμα, για τα οποία θα έχουν μιλήσει οι ίδιοι οι άνθρωποι του τόπου του. Αυτό ίσως είναι το πιο σημαντικό αποτύπωμα.
ΠΗΓΗ: ΠΑΤΡΙΣ
