Εναν χρόνο μετά τις 21 δεσμεύσεις για τη σωτηρία των θαλασσών, το αφήγημα της «γαλάζιας επανάστασης» ξεθωριάζει – Τα μέτρα μένουν στα χαρτιά, τα drones στις παρουσιάσεις και η θάλασσα στο έλεος της αδράνειας.
Στην Ελλάδα, όταν λέμε «δέσμευση», συνήθως εννοούμε ένα PowerPoint, μερικές μέτριες φωτογραφίες και κάμποσα βελάκια που καταλήγουν σε λέξεις-τοτέμ όπως «βιωσιμότητα», «καινοτομία», «οικοσυστήματα». Τον Απρίλιο του 2024, από το βήμα του «Our Ocean Conference» στην Αθήνα, η κυβέρνηση εμφανιζόταν ως «σταυροφόρος» της θαλάσσιας σωτηρίας. Μέσα σε κλίμα αισιοδοξίας και έχοντας την υποστήριξη πολλών περιβαλλοντικών φορέων, ανακοίνωνε 21 σημαντικές δεσμεύσεις για τη θάλασσα, συνολικού προϋπολογισμού 780 εκατ. ευρώ.
Ανάμεσα στις εξαγγελίες: δύο νέα θαλάσσια πάρκα (Ιόνιο και Αιγαίο), προστασία της βιοποικιλότητας, περιορισμός της υπεραλίευσης, επιτήρηση με drones και τεχνητή νοημοσύνη, δορυφόροι, μείωση των πλαστικών, ώθηση στη «γαλάζια οικονομία». Το αφήγημα ήταν καθαρό. Η Ελλάδα μετατρέπεται από θεατής σε πρωταγωνιστή της περιβαλλοντικής κρίσης.
Με σχέδιο, επενδύσεις και υψηλές φιλοδοξίες, θα γινόταν η χώρα-πιλότος της νέας εποχής, ο φάρος της Μεσογείου. Σήμερα, έναν χρόνο μετά, αν αφαιρέσεις την επιμελημένη στιλπνότητα των δελτίων Τύπου, η φιλόδοξη ρητορική των 21 δεσμεύσεων μοιάζει να επιπλέει σε ένα αβαθές πέλαγος – η κυβέρνηση που εμφανίστηκε ως σωτήρας της θάλασσας, δεν έχει βρέξει ούτε τα πόδια της, υποστηρίζουν περιβαλλοντικοί φορείς.
Το WeSeaYou είναι ένα ψηφιακό παρατηρητήριο που πήρε τοις μετρητοίς τις 21 δεσμεύσεις της κυβέρνησης για τη θάλασσα. Δημιουργήθηκε το 2024 από το WWF, την Greenpeace, το Vouliwatch και άλλες οργανώσεις, για να παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο και με διαφάνεια τι εφαρμόζεται, τι μένει στα χαρτιά και τι εξαφανίζεται στον βυθό του γραφειοκρατικού ωκεανού. Με διαδραστικά εργαλεία, σαφείς δείκτες και δημόσιες αναφορές, η πλατφόρμα λειτουργεί σαν επιτηρητής ευσυνειδησίας, καταγράφοντας την απόσταση ανάμεσα στην πολιτική ρητορική και την πραγματικότητα της θάλασσας. Είναι το σημείο όπου η οικολογία συναντά τη λογοδοσία.
Το Παρατηρητήριο έχει καταγράψει μεθοδικά, τον τελευταίο χρόνο, την πρόοδο καθεμίας από τις 21 δεσμεύσεις. Σε μια χώρα που η εξαγγελία συγχέεται με την εφαρμογή, το ταμείο μοιάζει σήμερα μάλλον φτωχό: ουσιαστική πρόοδος δεν έχει συντελεστεί σε κρίσιμους τομείς, ενώ καταγράφονται κυρίως μια σειρά από χαρτογραφικές προθέσεις.
«Σημασία έχει η πράξη, από εξαγγελίες έχουμε χορτάσει»
Ο Δημήτρης Καραβέλλας, γενικός διευθυντής του WWF Ελλάς, παρακολουθεί στενά την υπόθεση από την πρώτη στιγμή. Και όσο περνά ο καιρός, η απογοήτευσή του μεγαλώνει. «Οι δεσμεύσεις που ανακοινώθηκαν πριν από έναν χρόνο ήταν όντως σημαντικές και γι’ αυτό άλλωστε και τις είχαμε χαιρετήσει δημόσια. Είχαμε πει βέβαια από την πρώτη στιγμή πως σημασία έχει η πράξη, η υλοποίηση δηλαδή, και όχι η ανακοίνωση. Από εξαγγελίες άλλωστε έχουμε χορτάσει τόσα χρόνια».
Εναν χρόνο μετά, ο απολογισμός παραμένει ισχνός σύμφωνα με τον ίδιο. Οι οκτώ δεσμεύσεις για τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές δεν έχουν φτάσει ούτε στο 10% της υλοποίησης. Η απαγόρευση της μηχανότρατας έχει μείνει στα χαρτιά. Το σύστημα επιτήρησης με drones και τεχνητή νοημοσύνη παραμένει πιο φανταστικό και από την Ατλαντίδα, ενώ ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός που παρουσιάστηκε πρόσφατα απέχει πολύ από αυτό που ορίζει η ευρωπαϊκή οδηγία. «Δεν είναι ολοκληρωμένος σχεδιασμός, είναι ένα πρώτο βήμα σε μια διαδικασία που έχει ήδη καθυστερήσει χρόνια – και για το οποίο η χώρα μόλις πρόσφατα καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο» σημειώνει ο κ. Καραβέλλας.
Τα δεδομένα μιλούν για πλήρη στασιμότητα, παρά την επικοινωνιακή κινητικότητα. Και όσο κι αν ορισμένες δράσεις παρουσιάζονται ως «υπό εξέλιξη», το Παρατηρητήριο WeSeaYou καταγράφει με ακρίβεια υποβρύχιου τομογράφου την απόσταση ανάμεσα στη ρητορική και την εφαρμογή. Οπως λέει ο Δημήτρης Καραβέλλας: «Το ερώτημα περί μηδαμινής προόδου σε κρίσιμους τομείς, μάλλον θα πρέπει να το απαντήσουν άλλοι. Τώρα για το τι φταίει, είναι έλλειψη πολιτικής βούλησης, τεχνογνωσίας, αλλεργία στον σχεδιασμό, ασυνέπεια, άλλες προτεραιότητες; Μάλλον όλα αυτά μαζί».
«Τεράστια κενά θεσμικής προστασίας»
Στο στόχαστρο βρίσκονται ακόμη και οι πιο προβεβλημένες δεσμεύσεις της κυβέρνησης όπως η απαγόρευση της μηχανότρατας σε προστατευόμενες περιοχές, ένα μέτρο που χαιρετίστηκε διεθνώς, όμως δεν έχει συνοδευτεί από καμία νομοθετική ή διοικητική πράξη. Ενα μέτρο με σαφές περιβαλλοντικό, κοινωνικό και πολιτικό φορτίο. «Πρόκειται για μια εξαιρετικά σημαντική και αναγκαία δέσμευση που είχε δημιουργήσει πολύ θετική εντύπωση. Παρ’ όλα αυτά, δυστυχώς, μέχρι στιγμής δεν έχουμε καμία ενημέρωση ότι έχει κινηθεί κάτι».
Το ίδιο ισχύει και για το θεσμικό πλαίσιο διαχείρισης των θαλάσσιων περιοχών, που παραμένει θρυμματισμένο και αναποτελεσματικό. Παρά τις επανειλημμένες εξαγγελίες, στην πράξη ελάχιστα έχουν αλλάξει: «Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές της χώρας έχουν τεράστια κενά θεσμικής προστασίας και διαχείρισης. Είμαστε μια χώρα πλούσια σε βιοποικιλότητα, αλλά φτωχή στις επιδόσεις διαχείρισής της. Είναι κρίμα και ντροπή».
Η κυβέρνηση, πάντως, από την πλευρά της υποστηρίζει ότι πολλά από τα μέτρα που παρουσιάζονται ως «στάσιμα» βρίσκονται ήδη σε προχωρημένο στάδιο. Ο Πέτρος Βαρελίδης, γενικός γραμματέας Φυσικού Περιβάλλοντος και Υδάτων, υπερασπίζεται το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης των δεσμεύσεων, διαχωρίζοντας τις «ανακοινώσεις» από τις ουσιαστικές διαδικασίες εφαρμογής: «Κατ’ αρχάς, να πούμε πως δεν πρόκειται για δεσμεύσεις της κυβέρνησης, αλλά για δεσμεύσεις της χώρας» διευκρινίζει στο «Βήμα». «Καθεμία έχει το δικό της χρονικό ορίζοντα και προϋποθέσεις. Για παράδειγμα, η κύρωση της Συμφωνίας για τη Θαλάσσια Βιοποικιλότητα σε Περιοχές εκτός Εθνικής Δικαιοδοσίας (BBNJ) έχει ήδη ολοκληρωθεί».
Οι πιο κρίσιμες, όπως τονίζει, αφορούν τη δημιουργία δύο μεγάλων θαλάσσιων πάρκων στο Ιόνιο και στο Νότιο Αιγαίο – μέτρο-πυλώνα της «γαλάζιας στρατηγικής». Οι Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες, σύμφωνα με τον ίδιο, έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί, επεξεργάζονται τις τελευταίες λεπτομέρειες σχετικά με τις επιτρεπόμενες χρήσεις και, όπως εκτιμά, «τα Προεδρικά Διατάγματα που θα θεσπίζουν επίσημα τα πάρκα θα έχουν δημοσιευτεί έως το τέλος του 2025». Στα δύο αυτά πάρκα προβλέπεται ρητά η απαγόρευση της αλιείας με μηχανότρατες – μέτρο που, όπως υποστηρίζει, έχει ήδη ενσωματωθεί και στην ΕΠΜ για το υφιστάμενο θαλάσσιο πάρκο των Βόρειων Σποράδων.
Στο ζήτημα της παρακολούθησης, παραδέχεται ότι απαιτείται εκτενής υποδομή, αλλά υποστηρίζει ότι «προχωρά η προμήθεια drones, ραντάρ, σκαφών και άλλου εξοπλισμού μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης. Το σύστημα, το οποίο θα είναι πλήρως λειτουργικό έως το 2026, θα ενισχυθεί από τηλεπισκόπηση, φορητό εξοπλισμό παρακολούθησης και θα συνδέεται με ένα οριζόντιο πληροφοριακό σύστημα για αυτόματη επικοινωνία με τα σκάφη επιτήρησης. Παράλληλα, η Ελλάδα υλοποιεί ήδη μνημόνιο συνεργασίας με το Ιδρυμα Λασκαρίδη και τον διεθνή οργανισμό Global Fishing Watch για την παρακολούθηση της αλιευτικής δραστηριότητας σε πραγματικό χρόνο, σε συνεργασία με το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και το υπουργείο Ναυτιλίας».
Ενα από τα κρίσιμα ερωτήματα που τίθενται αφορά τον ρόλο και τις δυνατότητες του Οργανισμού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) – του οργανισμού που έχει αναλάβει την υλοποίηση μεγάλου μέρους των περιβαλλοντικών δεσμεύσεων της χώρας. Εχει στην πράξη τα μέσα για να κάνει όσα του ανατίθενται; Ή μήπως, όπως συχνά συμβαίνει στην ελληνική διοίκηση, η πρόθεση δεν συνοδεύεται από αντίστοιχη υποστήριξη;
Ο κ. Βαρελίδης απορρίπτει κατηγορηματικά την ιδέα ότι ο ΟΦΥΠΕΚΑ «μένει πίσω» λόγω έλλειψης πόρων. Αντιθέτως, τονίζει πως «δεν έχει στενότητα οικονομικών μέσων» και επιτελεί σημαντικό έργο σε συνεργασία με το ΥΠΕΝ, το οποίο διασφαλίζει την απρόσκοπτη και συνεχή χρηματοδότησή του. Ο οργανισμός αντλεί χρήματα από τον κρατικό προϋπολογισμό, το Πράσινο Ταμείο, το ΕΣΠΑ, το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, καθώς και από ευρωπαϊκά προγράμματα, ενώ διαχειρίζεται και δικούς του πόρους, όπως τα έσοδα από φυσικές περιοχές (π.χ. το φαράγγι της Σαμαριάς).
«Η πρόκληση είναι η απορρόφηση των πόρων»
«Η πρόκληση δεν είναι η χρηματοδότηση. Είναι η ικανότητα απορρόφησης των διαθέσιμων πόρων» σημειώνει χαρακτηριστικά. Το πρόβλημα, όπως εξηγεί, δεν είναι η έλλειψη πολιτικής βούλησης ή θεσμικού πλαισίου – τα οποία κατά την άποψή του υπάρχουν. Είναι η αδράνεια της διοίκησης, η υποστελέχωση των υπηρεσιών και οι αργές, συχνά βασανιστικές διαδικασίες του δημόσιου λογιστικού. «Η εφαρμογή της νομοθεσίας είναι το δύσκολο κομμάτι – όχι η λήψη των αποφάσεων», επισημαίνει, αφήνοντας αιχμές για την κουλτούρα καθυστέρησης που διαπερνά το ελληνικό κράτος.
Σε όσους μιλούν για θεσμική ασάφεια ή εσωτερικές αντιφάσεις – όπως η σύγκρουση ανάμεσα στην περιβαλλοντική προστασία και τις έρευνες υδρογονανθράκων – ο κ. Βαρελίδης απαντά πως αυτές οι συγκρούσεις επιλύονται πριν από τη λήψη των τελικών πολιτικών αποφάσεων. «Θεσμική ασάφεια σπάνια υπάρχει, συνήθως γίνεται προσχηματική επίκλησή της από όσους δεν θέλουν να εφαρμόσουν τη νομοθεσία. Η αδράνεια της γραφειοκρατίας και η δυσκολία στελέχωσης των υπηρεσιών, ειδικά τυχόν νέων δομών, καθώς και οι αργές διαδικασίες του δημόσιου λογιστικού είναι παράγοντες που επιβραδύνουν την υλοποίηση των πολιτικών. Η εφαρμογή της νομοθεσίας στην Ελλάδα αποτελεί πάγια πρόκληση και χρειάζεται υπομονή και επιμονή».
Παρά τις καθυστερήσεις, ο γενικός γραμματέας Φυσικού Περιβάλλοντος και Υδάτων του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) εμφανίζεται αισιόδοξος. Οπως υποστηρίζει, η θεσμοθέτηση των δύο νέων θαλάσσιων πάρκων και η πλήρης ανάπτυξη του συστήματος παρακολούθησης θα εκτοξεύσουν το ποσοστό προστατευόμενων θαλάσσιων περιοχών πάνω από το 35% έως το 2026 – υπερβαίνοντας τον στόχο της ΕΕ. Υπενθυμίζει, επίσης, πως η Ελλάδα φιλοξενεί πάνω από το 50% του μεσογειακού πληθυσμού της φώκιας Monachus monachus, ενώ διατηρεί σταθερούς πληθυσμούς Caretta caretta και μεγάλων θαλάσσιων κητωδών. Και καταλήγει: «Είμαστε η μόνη χώρα στην ΕΕ που έχει δεσμευτεί για πλήρη απαγόρευση της μηχανότρατας στις προστατευόμενες περιοχές».
Για την ώρα, πάντως, η εφαρμογή αυτή θυμίζει περισσότερο προσχέδιο. Η τεχνητή νοημοσύνη υπάρχει μόνο στις παρουσιάσεις, οι δορυφόροι στις προκηρύξεις, οι δεσμεύσεις στις οθόνες μας. Στο πεδίο: ούτε ραντάρ, ούτε σχέδια δράσης, ούτε σαφές πλαίσιο. Η Ελλάδα προβάλλει μια θαλάσσια πολιτική με drones χωρίς drones, με νόμους χωρίς εφαρμογή και με δελτία Τύπου που υπόσχονται τα πάντα, εκτός από το αυτονόητο: να γίνουν πράξη. Κι όλα αυτά ενώ οι ελληνικές θάλασσες στενάζουν από την υπεραλίευση, τη ρύπανση, την πίεση της κλιματικής κρίσης. Οι πλαστικές σακούλες έχουν γίνει καλαμάρια, οι ακτές πνίγονται στη λάσπη και οι παραθεριστές κάνουν snorkeling ανάμεσα σε μπάζα και αποτσίγαρα.
Σε λίγες εβδομάδες, η Ελλάδα θα ξαναβρεθεί στο διεθνές προσκήνιο. Στη Διάσκεψη Our Ocean στη Νίκαια (9-13 Ιουνίου), θα παρουσιάσει ξανά τις φιλοδοξίες της. Πιθανότατα με νέες δεσμεύσεις, νέους στόχους, νέες διαφάνειες. Όμως η θάλασσα δεν σώζεται με slides -σώζεται με σχέδιο, συνέπεια και πολιτική βούληση. Όλα τα άλλα είναι marketing. Κι η Μεσόγειος δεν αντέχει άλλο marketing.
Η Στέλλα Τσάνη στους φιναλίστ των Ευρωπαϊκών Βραβείων Βιώσιμης Ενέργειας 2025
