Η ανακάλυψη της εικόνας του αγίου στη Ρόδο τον 14ο αιώνα, η διάδοση της λατρείας του στην Κρήτη και την υπόλοιπη Ελλάδα και η σύνδεσή του με τη φανέρωση πραγμάτων που έχουν χαθεί
Ένας από τους νεοφανείς και ιδιαίτερα δημοφιλείς αγίους της Εκκλησίας μας είναι ο άγιος Φανούριος, το όνομα του οποίου έχει συνδεθεί με τη φανέρωση, την αποκάλυψη πραγμάτων που έχουν χαθεί και τη φανουρόπιτα, πίτα που προσφέρεται στον άγιο για την ανεύρεση ή φανέρωση χαμένου προσώπου ή πράγματος.
Πώς βρέθηκε η εικόνα του Αγίου Φανουρίου;
Ο άγιος Φανούριος δεν αναφέρεται από παλαιότερους συναξαριστές (συγγραφείς βίων αγίων). Από τις 15 Αυγούστου 1309 ως το τέλος του 1522 τη Ρόδο κατείχαν οι Ιωαννίτες Ιππότες. Αν και αρχικά έδειξαν κάποια εχθρότητα προς τους Ορθόδοξους Ροδίτες (οι ίδιοι ήταν Ρωμαιοκαθολικοί), αναγκάστηκαν λόγω της οθωμανικής απειλής να συμβιβαστούν μαζί τους.
Ο Άγιος Φανούριος
Το 1357 εκλέχτηκε Μητροπολίτης Ρόδου ο Νείλος ο Διασσωρινός. Κατά τον επιφανή βυζαντινολόγο Κ. Krumbacher ήταν οπαδός του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου του Κοκκίνου, ο οποίος με τη σειρά του ασπαζόταν τις ιδέες του Ησυχαστή Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Παλαμά. Οι Βασιλικοί Διασσωρινοί ήταν επιφανής βυζαντινή οικογένεια που ανέδειξε πολλά σημαίνοντα πρόσωπα. Στα χρόνια που ο Νείλος ο Διασσωρινός ήταν Μητροπολίτης Ρόδου (1357-1368) ανευρέθηκε η εικόνα του Αγίου Φανουρίου. Όπως αναφέρουν και πολλοί Δωδεκανήσιοι συγγραφείς (Γεώργιος Χονδρός, Ηλίας Κόλλιας κ.ά.), αλλά και ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι άγνωστο πότε και πού ο άγιος Φανούριος μαρτύρησε.
Ο ναός του Αγίου Φανουρίου στη Ρόδο
Ιστορικές πηγές απ’ όπου έχουμε τη δυνατότητα να αντλήσουμε πληροφορίες για τα μαρτύρια, τα θαύματα και τη λατρεία του Αγίου Φανουρίου, είναι ο Ελληνικός Κώδικας του Βατικανού 1190 (1542), το Νέο Λειμωνάριο, ο Συναξαριστής και η ακολουθία του αγίου. Πρόσθετες πληροφορίες μας παρέχουν οι τοιχογραφίες με σκηνές από τον βίο του αγίου Φανουρίου στο ομώνυμο παρεκκλήσι της Μονής Βαλσαμονέρου της Κρήτης και δύο εικόνες που φιλοτεχνήθηκαν από τον Κρητικό ζωγράφο Άγγελο.
Στα χρόνια που Μητροπολίτης Ρόδου ήταν ο Νείλος ο Διασσωρινός, εργάτες που μάζευαν πέτρες για να ενισχύσουν τα τείχη της Ρόδου, βρήκαν τα ερείπια μιας εκκλησίας και πολλές εικόνες κατεστραμμένες και φθαρμένες. Η μόνη που ήταν άθικτη, σαν να είχε ζωγραφιστεί πολύ πρόσφατα, ήταν αυτή του Αγίου Φανουρίου. Κλήθηκε τότε ο Μητροπολίτης Νείλος, ο οποίος ανέγνωσε τα γράμματα της εικόνας που έλεγαν «Άγιος Φανούριος» και σ’ αυτήν υπήρχαν οι δώδεκα σκηνές του μαρτυρίου του. Ο άγιος παριστανόταν ως νεαρός στρατιώτης κρατώντας στο δεξί του χέρι σταυρό, πάνω στον οποίο στηρίζεται αναμμένη λαμπάδα.
Ένα σημαντικό λάθος που υπάρχει σε πολλές πηγές είναι ότι η εικόνα του αγίου Φανουρίου βρέθηκε ενόσω η Ρόδος βρισκόταν υπό την κατοχή των Αγαρηνών (=Μωαμεθανών, απίστων). Αυτό δεν ισχύει, καθώς τον 14ο αιώνα η Ρόδος βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Ιωαννιτών Ιπποτών. Ίσως η σύγχυση δημιουργήθηκε από το ότι ο Νείλος ήταν ο μόνος Μητροπολίτης που του επιτράπηκε η διαμονή στη Ρόδο από τους Ιωαννίτες ως το 1439. Αυτό προκύπτει από σχόλιο του Ρώσου Αρχιμανδρίτη Αρσενίου, όταν εξέδωσε τα έργα του Νείλου το 1891.
Το υπόλοιπο χρονικό διάστημα του 14ου αιώνα και ως τη Σύνοδο Φεράρας- Φλωρεντίας (1438-1439), το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως διόριζε «κατ’ επίδοσιν» Μητροπολίτες Ρόδου, οι οποίοι διέμεναν στην Κωνσταντινούπολη ή στις επαρχίες τους και μετέβαιναν στη Ρόδο, πιθανότατα μετά από άδεια των Ιωαννιτών για να τελέσουν τα αρχιερατικά τους καθήκοντα. Ο Μητροπολίτης Ρόδου Ναθαναήλ, ήταν παρών στη Σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας και συνυπέγραψε την ένωση των δύο Εκκλησιών. Από τότε, ως το 1522,ο εκάστοτε «ενωτικός» Μητροπολίτης Ρόδου διέμενε πάντα στο νησί.
Άλλες εικονογραφικές παραστάσεις του αγίου – Τα θαύματά του
Βασικός εικονογραφικός τύπος του Αγίου Φανουρίου είναι ο εξής: «Ψηλός, λυγερόκορμος έφηβος με τα μαλλιά του χωρισμένα στη μέση να καταλήγουν σε λεπτούς βοστρύχους, στέκει όρθιος πατώντας σε νεκρό φτερωτό δράκο. Φορά απαστράπτοντα πολυτελή θώρακα και κάτω απ’ αυτόν αλυσιδωτό χιτώνα.
Ψηλές δρομίδες περιβάλλουν τα πόδια του και στους ώμους του είναι ριγμένος πλατύς μανδύας. Με το δεξί χέρι ο νεαρός πολεμιστής κρατά μακρύ δόρυ και με το αριστερό στηρίζει ασπίδα ακουμπισμένη στο έδαφος. Στο ίδιο χέρι κρατά σταυρό με αναμμένη λαμπάδα στην κατακόρυφη κεραία του. Έτσι συνήθως παριστάνεται ο «νεοφανής» άγιος Φανούριος σε μια ομάδα από τις παλαιότερες φορητές εικόνες του» (Ηλίας Κόλλιας). Σε παραλλαγή του ίδιου εικονογραφικού τύπου, ο νεκρός δράκος δεν υπάρχει και στο δεξί χέρι του ο άγιος κρατά το σύμβολό του, τον σταυρό με την αναμμένη λαμπάδα. Αυτός ο τύπος επικράτησε τα νεότερα χρόνια.
Σπανιότερα ο Άγιος Φανούριος απεικονίζεται να κάθεται σε θρόνο και να χρησιμοποιεί ως «υποπόδιο» τον νεκρό δράκο. Επίσης, πιο σπάνια θαυματουργεί φορώντας μακρύ χιτώνα και με μανδύα ριγμένο στους ώμους. Με το δεξί χέρι του κρατά το σύμβολο του με την αναμμένη λαμπάδα. Μοναδικές ξεχωριστές, γνωστές μέχρι τώρα, είναι οι απεικονίσεις του αγίου ως διακόνου στον ζωγραφικό διάκοσμο του Αγίου Κωνσταντίνου στον Αβδού της Κρήτης (1445) και ως εφίππου σε φορητή εικόνα του 1843 της Μονής Οδηγήτριας στην Κρήτη.
Όλες οι απεικονίσεις του αγίου που γνωρίζουμε ως σήμερα, σε τοιχογραφίες ή φορητές εικόνες έχουν ζωγραφιστεί στην Κρήτη που φαίνεται ότι ήταν το πρώτο νησί, μετά τη Ρόδο βέβαια, που εξαπλώθηκε η λατρεία του Αγίου Φανουρίου. Οι παλαιότερες φαίνεται ότι είναι αυτές που τον απεικονίζουν ντυμένο με χιτώνα και μανδύα να κρατάει στο δεξί χέρι σταυρό με αναμμένη λαμπάδα να θαυματουργεί και βρίσκονται στο παρεκκλήσι της Μονής Βαλσαμονέρου(ή Βαρσαμονέρου) της Κρήτης. Το παρεκκλήσι χτίστηκε το 1426 και κοσμήθηκε με τοιχογραφίες από τον ζωγράφο Κωνσταντίνο Ειρηνικό το 1431. Ακολουθούν επτά εικόνες, δημιουργίες του Κρητικού ζωγράφου Άγγελου.
Ένα από τα θαύματα του Αγίου Φανουρίου ήταν το εξής: τρεις διάκονοι από την Κρήτη επέστρεφαν στο νησί τους από τα Κύθηρα όπου είχαν χειροτονηθεί ιερείς. Συνελήφθησαν όμως από Αγαρηνούς και πουλήθηκαν στη Ρόδο σε τρεις Αγαρηνούς αφέντες. Προσκύνησαν τον άγιο Φανούριο και ζήτησαν τη βοήθειά του. Εκείνος άκουσε τις παρακλήσεις τος.
Εμφανίστηκε στους Αγαρηνούς και τους είπε ν’ αφήσουν τους ιερείς να προσκυνήσουν. Εκείνοι όμως δεν τον άκουσαν. Αλυσόδεσαν τους ιερείς και τους βασάνισαν. Ο Άγιος Φανούριος εμφανίστηκε τη νύχτα και τους ελευθέρωσε. Παράλληλα, οι Αγαρηνοί και οι οικογένειές τους αρρώστησαν βαριά. Κάποιοι τυφλώθηκαν, άλλοι έμειναν παράλυτοι. Καταλαβαίνοντας τι είχε συμβεί, ζήτησαν από τους ιερείς να τους γιατρέψουν. Εκείνοι απάντησαν:
«Εμείς θα παρακαλέσουμε τον Θεό κι εκείνος ας κάνει το θέλημά Του». Ο Άγιος Φανούριος εμφανίστηκε για τρίτο βράδυ στους Αγαρηνούς λέγοντάς τους: «Αν δεν στείλετε στον οίκο μου με γράμματα την απελευθέρωση αυτών (των ιερέων), ούτε υγεία θα έχετε ούτε το ποθούμενο φως». Οι Αγαρηνοί έστειλαν ανθρώπους τους με τα γράμματα απελευθέρωσης των τριών ιερέων και τα τοποθέτησαν μπροστά στην εικόνα του Αγίου Φανουρίου. Την ίδια ώρα, οι τυφλοί και παράλυτοι Αγαρηνοί θεραπεύτηκαν. Άφησαν ελεύθερους τους ιερείς και μάλιστα τους πλήρωσαν και τα έξοδα για να γυρίσουν στην Κρήτη! Βέβαια, ο Άγιος Φανούριος είναι ευρύτερα γνωστός από τη φανέρωση χαμένων προσώπων ή πραγμάτων όπως θα δούμε και στη συνέχεια.
Ο ναός του Αγίου Φανουρίου στη Ρόδο
Ο Άγιος Φανούριος είναι ο προστάτης άγιος της Ρόδου. Ο παλαιός ναός του καταστράφηκε και είναι αβέβαιο το πού βρισκόταν. Ο σημερινός ναός του Αγίου Φανουρίου ήταν αφιερωμένος στον Αρχιστράτηγο Μιχαήλ και κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε στάβλο.
Μετά την απελευθέρωση των Δωδεκανήσων καθαρίστηκε και εγκαινιάστηκε στο όνομα του Αγίου Φανουρίου από τον Μητροπολίτη Ρόδου Τιμόθεο (1948-1950).
Άγιος Φανούριος, ο άγιος… της αποκάλυψης
Από παρετυμολογική σύνθεση του ονόματός του με τη λέξη «φανερώνω», ο άγιος Φανούριος θεωρείται στη λαϊκή λατρευτική παράδοση ως ο κατεξοχήν άγιος που μπορεί να φανερώσει οποιοδήποτε χαμένο αντικείμενο.
Η αντίληψη αυτή εκφράζεται και στο συναξάρι του αγίου όπου αναφέρεται ότι «κατά το όνομα αυτού ούτω και η πολιτεία αυτού». Παρεμφερής είναι και η δοξασία του παρελθόντος ότι ο άγιος φανερώνει στις κοπέλες τον άντρα που θα παντρευτούν. Η λατρεία του που ξεκίνησε από τη Ρόδο και την Κρήτη επεκτάθηκε σε όλα τα νησιά και αργότερα και στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Οι φανουρόπιτες παρασκευάζονται με ορισμένο αριθμό υλικών, όταν κάποιος χάσει κάτι και μοιράζονται για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες της μητέρας του αγίου, που κατά την παράδοση ήταν μεγάλη αμαρτωλή. Φυσικά, πολλές φανουρόπιτες προσφέρονται στον άγιο την ημέρα της εορτής του (27 Αυγούστου) ή την παραμονή της, ως ένα είδος προληπτικής «αίτησης» για βοήθεια σε μελλοντικές απώλειες.
Εκτός από τη Ρόδο, σπουδαίο κέντρο είναι το Βαλσαμόνερο (ή Βαρσαμόνερο) Κρήτης 54 χλμ. νότια του Ηρακλείου. Εκεί υπάρχει ερειπωμένη παλιά μονή χρονολογούμενη από τον 15ο αιώνα. Η σημερινή τριμάρτυρη εκκλησία τιμάται και στο όνομα του Αγίου Φανουρίου. Εκεί οδηγούνται οι ύποπτοι για ζωοκλοπή και μπροστά στην εικόνα του αγίου, ο οποίος σύμφωνα με την τοπική παράδοση ήταν βοσκός, «ξεφανερώνονται», ορκίζονται δηλαδή, για την αθωότητά τους.
Παραλληλισμός του Αγίου Φανουρίου με τον Άγιο Γεώργιο
Ωστόσο, υπήρχαν κάποιοι που είχαν αμφιβολίες για το αν η εικόνα που βρέθηκε στη Ρόδο ανήκε όντως στον άγιο Φανούριο. Ανάμεσά τους, ο Μανουήλ Γεδεών (1851-1943), λόγιος, συγγραφέας, ιστοριοδίφης και Μέγας Χαρτοφύλακας του Οικουμενικού Πατριαρχείου που θεωρούσε ότι ο Νείλος δεν διάβασε τις λέξεις ΑΓΙΟΣ ΦΑΝΟΥΡΙΟΣ στην εικόνα, αλλά ΑΓ ΦΝΡ, και «έπλασε» τον ΑΓΙΟ ΦΑΝΟΥΡΙΟ (κατά το Ονούφριος), ενώ ίσως ήταν ΑΓΙΟΣ ΦΑΝΑΡΑΤΟΣ ή ΦΑΝΕΡΩΤΗΣ.
Η ομοιότητα των αγιογραφικών του παραστάσεων με εκείνες του Αγίου Γεωργίου έκαναν άλλους να θεωρήσουν ότι ο Άγιος Φανούριος ταυτιζόταν με τον Τροπαιοφόρο, μέγα άγιο της Εκκλησίας μας. Η λαμπάδα ωστόσο που κρατά στο χέρι του, σίγουρα τον κάνει να διαφέρει από τον Άγιο Γεώργιο. Όπως και να ‘χει, ο Άγιος Φανούριος έχει καταξιωθεί στη συνείδηση των πιστών, υπάρχουν προς τιμή του εκατοντάδες ναοί σε όλη τη χώρα, ενώ οι φανουρόπιτες και η πίστη για τον «άγιο που φανερώνει» διατηρούνται αναλλοίωτα στο βάθος των αιώνων, μέχρι και τις μέρες μας…https://www.newsbomb.gr/
