Ο χανιώτης Μάνος Παπαδομανωλάκης έκανε 650 χιλιόμετρα σε μία ημέρα για να φωτογραφίσει έναν βυζαντινό ναό στην άλλη άκρη του νησιού υπό καταρρακτώδη βροχή. Μιλάει στο ΒΗΜΑ για το πρότζεκτ του και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε.
Οι καιρικές συνθήκες πρέπει να είναι αντίξοες. Χειμώνας βαρύς, συννεφιά πηχτή, βροχή καταρρακτώδης, κρύο τσουχτερό. Αυτές ήταν οι «προϋποθέσεις» του Μάνου Παπαδομανωλάκη για να ξεχυθεί σε κάθε χωριό της Κρήτης προκειμένου να εντοπίσει και να φωτογραφίσει τους βυζαντινούς ναούς του νησιού.
Με τον τρόπο αυτό θέλησε να υπερτονίσει τον μυστηριακό χαρακτήρα τους και να προσδώσει στην ιερότητά τους.
«Νιώθω δέος όταν μπαίνω σε έναν ναό ξέροντας πως στο ίδιο ακριβώς σημείο στεκόταν πριν από 800 χρόνια ένας ζωγράφος για να φτιάξει τις τοιχογραφίες», αναφέρει στο ΒΗΜΑ ο Μάνος Παπαδομανωλάκης θέλοντας να τονίσει την ιστορική αξία των βυζαντινών ναών της Κρήτης.
Με ένα αρχείο 2,500 φωτογραφιών, στόχος κι όνειρό του είναι κάποια στιγμή να μπορέσει να δημιουργήσει ένα φωτογραφικό λεύκωμα που θα αποτελέσει κληρονομιά για τις επόμενες γενιές.
Η σχέση σας με τη φωτογραφία ξεκινάει πολλά χρόνια πίσω;
Είμαι επαγγελματίας φωτογράφος από το 2005, αλλά με τη φωτογραφία ασχολούμαι τα τελευταία 35 χρόνια, από 18 χρόνων. Ξεκινούσαμε με φίλους για πεζοπορίες ανά την Κρήτη και φωτογραφίζαμε ό,τι μας προκαλούσε ενδιαφέρον.
Η επιθυμία να φωτογραφίσω τις βυζαντινές εκκλησίες της Κρήτης δεν γεννήθηκε τώρα. Τη διετία 1998-2000 ξεκίνησα, τότε με μια αναλογική Nikon με ασπρόμαυρο φιλμ, να φωτογραφίζω τις βυζαντινές εκκλησίες του νομού Χανίων. Με τον καιρό βγήκα κι εκτός του νομού μου.
Μάνος Παπαδομανωλάκης
Βυζαντινός Ναός Αγίου Γεωργίου στις Μένιες Χερσόνησος Ροδοπού, Κρήτη.
Το έχετε γυρίσει το νησί.
Η Κρήτη είναι ένα πάρα πολύ μεγάλο νησί και πραγματικά αν δεν προσπαθήσεις να το γυρίσεις, δεν καταλαβαίνεις το μέγεθός του. Είμαι 53 ετών και ακόμα δεν έχω καταφέρει να δω όλα τα μέρη της. Να φανταστείτε ότι για το πρότζεκ αυτό σε μια ημέρα χρειάστηκε να κάνω 650 χιλιόμετρα.
Επιλέγετε οι φωτογραφίσεις των εκκλησιών να γίνονται μόνο τον χειμώνα; Γιατί αυτό;
Χειμώνα, με βαριά συννεφιά και με καταρρακτώδη -πολλές φορές- βροχή. Δεν θα δείτε ούτε μια φωτογραφία βυζαντινής εκκλησίας με λιακάδα. Με τον τρόπο αυτό θέλησα να προσδώσω ένα δραματικό στοιχείο, ένα μυστήριο στη φωτογραφία, παρόλο που η απόφασή μου αυτή δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο τη διαδικασία.
Μάνος Παπαδομανωλάκης
Η «Χωστή Παναγία» βρίσκεται σε λόφο που δεσπόζει στην περιοχή Μαράθι Ακρωτηρίου Χανίων. Εκεί σώζεται ταφικό υπόγειο των παλαιοχριστιανικών χρόνων, που χρησιμοποιείται σήμερα ως ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου (Παναγία η «Χωστή»- εξαιτίας της υπόγειας μορφής του).
Πόσο εύκολο ήταν να τις εντοπίσετε;
Είναι πάρα πολύ μεγάλη η δυσκολία της εύρεσης, διότι οι περισσότερες εκκλησίες βρίσκονται μέσα σε αγροτικές τοποθεσίες. Να ξέρετε ότι το 80%-90% των βυζαντινών μνημείων της Κρήτης είναι τοποθετημένα στην ύπαιθρο, ενώ τα ενετικά βρίσκονται εντός των πόλεων. Για αυτόν τον λόγο βλέπουμε τρομερής ιστορικής αξίας βυζαντινές εκκλησίες σε χωριά που δεν τα γνωρίζει κανείς.
Να σας γυρίσω στο ‘98. Τι ήταν αυτό που σας κέντρισε το ενδιαφέρον και σας τράβηξε στις βυζαντινές εκκλησίες;
Να σας πω την αλήθεια, επειδή το έχω σκεφτεί πάρα πολλές φορές, μια συγκεκριμένη απάντηση δεν υπάρχει. Δεν μπορώ να βρω μια απάντηση. Είναι κάτι το οποίο βγαίνει από μέσα σου, το νιώθεις, το αισθάνεσαι.
Σημαντικός τοιχογραφικός διάκοσμος στον βυζαντινό ναό του Προφήτη Ηλία στην γειτονιά Τραχινιάκος του χωριού Καντάνου Σελίνου, με αγιογραφίες, οι οποίες χρονολογούνται στον 14ο αιώνα. Οι τοιχογραφίες αποδίδονται στον διάσημο αγιογράφο της δυτικής Κρήτης, τον Ιωάννη Παγωμένο.
Μάνος Παπαδομανωλάκης
Ο Βυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου στον Αρτό Ρεθύμνου είναι μικρός, μονόχωρος και καμαροσκέπαστος, όπως και οι περισσότεροι Βυζαντινοί ναοί της κρητικής υπαίθρου. Αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει όμως είναι οι σημαντικές τοιχογραφίες στο εσωτερικό του που χρονολογούνται στο 1401 και ακολουθούν την σχολή της Κωνσταντινούπολης.
Κι αυτό γιατί η φωτογραφία είναι συναίσθημα. Πρέπει να το νιώσεις για να το αποτυπώσεις. Κάπως έτσι συνέβη και στη δική μου περίπτωση. Αυτό που με εξιτάρει περισσότερο -εκτός από αυτό που αισθάνομαι όταν μπαίνω μέσα στον ναό- είναι η ιστορική αξία και η παλαιότητα των τοιχογραφιών.
Μου προκαλεί δέος να σκέφτομαι ότι στον ίδιο χώρο βρισκόταν πριν από 800 χρόνια ένας ζωγράφος που δούλευε την τοιχογραφία που βλέπουν τα μάτια μου.
Το επώνυμό σας παραπέμπει σε κάτι εκκλησιαστικό. Υπάρχει όντως σύνδεση;
Υπάρχει ένα βιβλίο το οποίο αναφέρει ότι η οικογένειάς μας έλκει την καταγωγή της από το Βυζάντιο, από τα 12 αρχοντόπουλα του Βυζαντίου. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός εγκατέστησε δώδεκα αριστοκρατικές οικογένειες από την Κωνσταντινούπολη για να εδραιώσει τη βυζαντινή κυριαρχία και να βελτιώσει την κατάσταση στο νησί.
Βυζαντινός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια Αποκορώνου, Κρήτη. Κτισμένος τον 11ο αιώνα, αρχικά ήταν μονόχωρος, καμαροσκέπαστος, πιθανότατα με τρουλο. Στη συνέχεια, κατά τον 13ο αιώνα μετά από διάφορες μετατροπές έγινε σταυροειδούς μορφής. Ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Κρήτης.
Αυτές οι οικογένειες, γνωστοί ως «αρχοντόπουλα», μοιράστηκαν την Κρήτη σε 12 μέρη (τιμάρια), με σκοπό τη σταθεροποίηση του νησιού και τη βελτίωση των θρησκευτικών, ηθικών και οικονομικών συνθηκών του τοπικού πληθυσμού.
Ο ρόλος του ιταλού ιστορικού, Ιωσήφ Γκερόλα, στην καταγραφή ήταν καθοριστικός;
Ακριβώς. Το 1899, με την προτροπή του Φεντερίκο Χάλμπχερ, ανατέθηκε στον Γκερόλα από το Βενετικό Ινστιτούτο Επιστήμης, Λογοτεχνίας και Τεχνών να πραγματοποιήσει μια μελέτη στην Κρήτη με σκοπό να αναζητήσει ίχνη της ενετικής κατοχής στο νησί, η οποία διήρκεσε από το 1204 έως το 1669.
Κατά τη διάρκεια των δυόμισι ετών (αρχές 1900 – Ιούλιος 1902) που παρέμεινε στην Κρήτη κατέγραψε πάνω από 800 βυζαντινές εκκλησίες. Έχει αξία να αναφέρουμε τις βυζαντινές περιόδους στην Κρήτη. Η Πρώτη Βυζαντινή Περίοδος (4ος αι. μ.Χ. – 820s μ.Χ.).
Ο Βυζαντινός Ναός του Σωτήρα Χριστού (Πλεμενιανά Σελίνου). Αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού, ο βυζαντινός ναός στα Πλεμενιανά Σελίνου είναι κτισμένος στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στην τοιχοδομία του έχουν ενσωματωθεί μέλη του προγενέστερου ναού, όπως μαρμάρινα γλυπτά, ενώ διατηρούνται και χαράγματα, με παλαιότερο αυτό του 1362. Στο εσωτερικό του φέρει πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο, έργο τριών τεχνιτών με διαφορετική ο καθένας τεχνοτροπία.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Κρήτη ανήκε στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η περίοδος αυτή περιλαμβάνει και την αραβική κατάκτηση (824/828 – 961 μ.Χ.)
Η Δεύτερη Βυζαντινή Περίοδος (961 μ.Χ. – 1204/1211 μ.Χ.). Η Κρήτη επανήλθε στην κατοχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά την επιτυχημένη εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά το 960/961 μ.Χ., ο οποίος πολιόρκησε τον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) και το κατέλαβε.
Οι πρώτες βυζαντινές παλαιοχριστιανικές εκκλησίες, οι οποίες είναι περίπου 70 σε όλο το νησί, βρίσκονται σε παραλιακές θέσεις, που σημαίνει ότι τότε δεν υπήρχε φόβος επιδρομών.
Τι ξεχωρίζει τον Γκερόλα από άλλους περιηγητές που πέρασαν κατά καιρούς από το νησί;
Πέρα από τη γραπτή καταγραφή, ο Γκερόλα διατηρούσε και φωτογραφικό αρχείο. Ο κατάλογός του περιλαμβάνει 809 βυζαντινές εκκλησίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο αριθμός τους δεν ήταν μεγαλύτερος.
Ο Βυζαντινός ναός της Παναγίας βρίσκεται στο κέντρο του όμορφου χωριού Κυριάννα Ρεθύμνου και είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ο αρχικός ναός (11ος αιώνας) ήταν σταυροειδής με τρούλο.
Ο ίδιος επισκέφθηκε 723. Πάνω στα αρχεία του πάτησα ώστε να ξεκινήσω τη δική μου αναζήτηση. Ο κατάλογος του Γκερόλα έχει μεταφραστεί από τον Λασηθιωτάκη και έχει εκδοθεί το 1961 από την Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών.
Παρ’ όλα αυτά η αναζήτηση είχε δυσκολίες.
Βέβαια. Μπορεί οι μισές από τις εκκλησίες να υπήρχαν ως στίγμα στο Google Earth, όμως οι θέσεις των υπολοίπων ήταν δύσκολο να εντοπιστούν. Έπρεπε να βρω ντόπιους που να ξέρουν και που να με εμπιστευτούν για να μου δείξουν πού βρίσκονται.
Συνυπολογίστε και ότι οι φωτογραφίσεις γίνονταν χειμώνα κι ότι στα μικρά χωριά τέτοια εποχή δεν υπάρχει άνθρωπος. Δηλαδή χωριά όπως το Γερακάρι Ρεθύμνου, που υποτίθεται ότι είναι ένα μεγάλο χωριό, όταν θα πάτε εκεί τον χειμώνα και στη βροχή δεν υπάρχει ψυχή.
Χρειάστηκε μια φορά να περιμένω 4 ώρες σε ένα από αυτά για να εμφανιστεί κάποιος για να ζητήσω πληροφορίες. Πρόκειται για μια περιπέτεια απίστευτη γιατί δεν γνωρίζεις πού είναι και πρέπει να την ψάξεις πολλές φορές και μόνος σου.
Οι δυσκολίες που προέκυπταν δεν σας πτόησαν;
Ποτέ. Είχα κι έχω πάθος και αγάπη.
Ο Βυζαντινός ναός του Σωτήρα Χριστού στον οικισμό Μεσκλά Κυδωνίας Χανίων κτίστηκε κατά το α’ μισό του 13ου αι. Πρόκειται για έναν μονόχωρο, καμαροσκέπαστο ναό, που εντυπωσιάζει για τον πλούσιο τοιχογραφικό του διάκοσμο. Οι τοιχογραφίες ιστορήθηκαν μεταξύ των μέσων του 13ου αι. και του β’ μισού του 14ου αι. από ικανούς ζωγράφους, μεταξύ των οποίων είναι ο Θεόδωρος – Δανιήλ Βενέρης και ο ανιψιός του Μιχαήλ.
Ποια εκκλησία σάς ταλαιπώρησε περισσότερο στο ψάξιμο;
Είναι η μικρή βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στους Κομιτάδες Χανίων που έχει τοιχογραφίες του 1314 από τον Ιωάννη Παγωμένο.
Χρειάστηκε πολλές φορές να μπω σε δύσκολα μονοπάτια, σε αγροτικές τοποθεσίες, σε βοσκοτόπια. Ζόρικες καταστάσεις, ειδικά όταν μιλάμε για περιοχές όπως τα Σφακιά. Με έχουν κυνηγήσει κιόλας. Δεν ξέρουν και οι άνθρωποι εκείνοι ποιος είναι ο δικός μου σκοπός.
Και είναι εν μέρει λογικό γιατί υπήρξαν και περιπτώσεις που έχουν σπάσει τους τοίχους για να κλέψουν τις τοιχογραφίες και οι ντόπιοι είναι προκατειλημένοι. Έλεγα «φωτογράφος είμαι» και απαντούσαν «όλοι έτσι λέτε». Υπήρχαν δυσκολίες και επικινδυνότητα διότι δεν ήξερα πού θα με βγάλει κάθε φορά.
Πόσες εκκλησίες έχετε απαθανατίσει;
Κοντά στις 300 εκκλησίες, εσωτερικά και εξωτερικά. Το αρχείο που έχω συλλέξει είναι πολύ μεγάλο. Έχω κάνει έναν προσωπικό κατάλογο με τις βυζαντινές εκκλησίες ανά δήμο κάθε νομού (Χανίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου και Λασιθίου).
Ποιες είναι οι σημαντικότερες εκκλησίες κατά την άποψή σας;
Ενδεικτικά θα αναφερθώ σε κάποιες γιατί ξεκινάμε από τα Χανιά και καταλήγουμε στο Λασίθι.
Νομός Χανίων: Παλαιοχριστιανικός Ναός Παναγίας στην Αγιά Κυδωνίας του 5ου αιώνα, Εκκλησία του Αγίου Παύλου που χρονολογείται από τον 10ο αιώνα στην Αγία Ρουμέλη Σφακίων, ο Άγιος Στέφανος στη Δρακόνα Κισάμου, ο βυζαντινός ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου, γνωστός και ως Ροτόντα, στην Επισκοπή Κισάμου, ο ναός της Παναγιάς της Ζερβιώτισσας στις παρυφές του Στύλου Αποκορώνου του 12ου αιώνα.
Νομός Ρεθύμνου: ο Άγιος Ευτύχιος στο Χρωμοναστήρι που αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους ναούς σε ολόκληρη την Κρήτη, ο ναός της Παναγίας της Κεράς του 11ου αιώνα, ο Άγιος Δημήτριος στην Πηγή Ρεθύμνου.
Νομός Ηρακλείου: ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στο Φόδελε, ο Άγιος Ιωάννης στο Ρουκάνι, η Παλαιοχριστιανική Βασιλική του Αγίου Τίτου στη Γόρτυνα, η Αγία Πελαγία στην Άνω Βιάννο.
Νεαρός οργανοπαίχτης με λαούτο που προφανώς σχετίζεται με το επάγγελμα της θεατρίνας που ήταν η Αγία Πελαγία. Ο Βυζαντινός ναός της Αγίας Πελαγίας στην Άνω Βιάννο Ηρακλείου, χρονολογείται στον 14ο αιώνα και φέρει εξαιρετικές τοιχογραφίες του 1360 (χρονολογία που αναγράφεται στην είσοδο) από τους αδερφούς Νικολέτο και Κώστα Μακρή.
Νομός Λασιθίου: η Παναγία Κερά στην Κριτσά (η σημαντικότερη του νομού Λασιθίου και μία από τις τρεις σημαντικότερες της Κρήτης), η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στις Μάλες Ιεράπετρας, η Μονή Τοπλού στον Δήμο Σητείας στο ανατολικότερο άκρο της Κρήτης.
Η αγαπημένη σας;
Η πιο αγαπημένη μου είναι ο Άγιος Παύλος στα Σφακιά, στη θέση Σελούδα. Είναι χτισμένη πάνω σε βράχο, γνωστή για τη σύνδεσή της με τον Απόστολο Παύλο, ο οποίος λέγεται ότι βάπτισε ανθρώπους εκεί κατά το ταξίδι του για τη Ρώμη.
Θα ήθελα να τονίζω ότι όλες οι φωτογραφίσεις έχουν γίνει με απόλυτο σεβασμό στην ιερότητα των χώρων. Με επαγγελματικό εξοπλισμό, τρίποδο και πάντα χωρίς φλας γιατί φθείρει τις τοιχογραφίες.
Όνειρό σας;
Πρόκειται για ένα αρχείο 2,500 φωτογραφιών και όνειρό μου, μεγάλη μου επιθυμία είναι το αποτέλεσμα της δουλειάς μου να βγει σε μία έκδοση φωτογραφικού λευκώματος.https://www.tovima.gr/
